تقوا

بسم الله الرحمن الرحیم

تقوا، کلید حل مشکلات

سخنرانی حضرت آیه‏الله مصباح یزدی در همایش ناظران شورای نگهبان --26/11/1386

حمد و سپاس خدای متعال را که ما را در عصری آفرید که در آن یکی از بزرگ‏ترین نعمت‏های خود را به بشریت و جامعه اسلامی ارزانی داشت و آن برقراری نظام اسلامی در این کشور است که افتخار انتساب به وجود مقدس ولی عصر(عج) را دارد. در واقع، اگر ما تمام عمر را فقط به خاطر همین نعمت شکرگزاری کنیم، باز حق شکرش ادا نشده است. چراکه این نعمت، نعمت‏های فرعی و جنبی نیز دارد که باز هرکدام از آن‌ها بسیار عظیم و ارزنده هستند. یکی از افتخارات ما رهبر و بزرگ‌مردی است که او را به عنوان شایسته‌ترین فرد برای جانشینی امام (ره) می‏شناسیم و ایشان نیز به‌حق، در طول این دو دهه اثبات کرده‌اند، در جهانی که امروز در آن زندگی می‏کنیم و در میان اشخاصی که می‏شناسیم، کسی برای مدیریت جامعه اسلامی شایسته‏تر از ایشان نیست، و چه نعمتی از این بالاتر. همین طور خدای متعال صدها و هزاران نعمت دیگر به ما عنایت فرموده است. این مقدمه برای ادای شکری بسیار ناچیز در برابر این نعمت‏های بزرگ بود.
اما سنت الهی بر این است که در مقابل این نعمت‏های عظیم، تکالیفی برای انسان‏ها قرار می‏دهد که وجود آن تکالیف هم خود، نعمت دیگری است. یعنی وقتی خداوند نعمت سلامتی و توانمندی عنایت می‌کند، دستور می‏دهد که انسان انفاق کند، زکات و خمس بدهد و همه این دستورات وسیله‏ای است برای این‌که ما تکامل پیدا کنیم. در واقع، حضرت حق ابتدا زمینه و امکان ادای این وظیفه را به عنوان یک نعمت فراهم می‏کند؛ سپس امر می‏کند که این کار را انجام بده؛ برای آنکه ما بدانیم چه چیزی باعث سعادت ماست و از این نعمت چگونه باید استفاده کنیم. ولی کسانی که معرفت کافی ندارند، گمان می‏کنند این امر که نام آن را تکلیف گذارده‌اند، زحمتی است که خدا برای ما درست می‏کند! اما در واقع این‌که می‌فرماید: نماز بخوانید، روزه بگیرید و انفاق کنید، رحمت دیگری است که اگر آن‌ها را تکلیف نفرموده بود ما نمی‏دانستیم چگونه باید تکامل پیدا کنیم، به خدا نزدیک شویم و شایستگی نعمت‏های ابدی او را بیابیم. پس این نعمت‏های دنیا برای این است که از آن‌ها استفاده کنیم، تا لیاقت استفاده از نعمت‏های ابدی را پیدا کنیم. اما تشریع و فرستادن انبیا برای همین است که به ما نشان دهند چگونه باید از این نعمت‏های فردی و اجتماعی استفاده کنیم، تا لیاقت پیدا کنیم در عالم آخرت در جوار لطف و رحمت الهی برای همیشه سعادتمند شویم. الحمدلله در این زمان، ایرانیان و به خصوص مردم قم، از این نعمت الهی بیش از دیگران بهره‏مند هستند. این‌جا عشّ آل محمد(ص) است، از این‌جاست که علوم و معارف اهل بیت به همه دنیا صادر می‏شود. اراده الهی بر این تعلق گرفته که قم به برکت حضرت معصومه(س) چنین لیاقتی را پیدا کند که مرکز نورافشانی علوم اهل بیت(علیهم السلام) به همه عالم شود که البته این نعمت هم جای شکرگزاری دارد.
اکنون برای ما این مسأله مطرح است که با توجه به این دو بخش از نعمت‏های عظیم الهی، چگونه بهترین استفاده را از این امکانات و از این نعمت‏ها ببریم. همان‌طور که می‏دانیم، فلسفه آفرینش انسان در این عالم، این است که با اعمال اختیاری خود زمینة تکامل خود، یعنی زمینه استفاده از نعمت‏های ابدی و قرب الهی را فراهم کند. اما با این‌که همگی کم و بیش با این مفهوم آشنایی داریم، در عمل همانند هم نیستیم. ما از تاریخ انبیای گذشته اطلاعات چندانی نداریم، جز آنچه در قرآن و روایات معتبر آمده است. اما از زمان رسول خدا(ص) که به دست مبارک او نعمت‏های الهی به تمامیت رسید، اطلاعات بسیاری در اختیار ما است. در طول هزاران سال، خدا به وسیله پیامبران بزرگ، مردم را هدایت کرد؛ اما نفرمود: «أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» و این نعمت خجسته به دست مبارک رسول خدا و با تعیین امیرالمؤمنین(ع) تمام شد: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی»¹، یعنی دیگر نعمت الهی هیچ نقص ندارد.
با این‌که خدای متعال چنین ویژگی را به پیغمبر خاتم عنایت فرمود، اما از همان زمان که هنوز ایشان در قید حیات بودند، زمینه‏ها و زمزمه‏های مخالفت شروع شد و بالاخره در روز رحلت پیغمبر اکرم(ص) خشت اول مخالفت گذاشته شد. سپس سال‏ها در طول این 1400 سال هر روز به نحوی جامعه اسلامی دچار نوسانات، انحرافات، و پیدایش فرقه‏ها، مذاهب و افکار مختلف انحرافی شد که نمونه‏هایی از آن‌ها را در زمان خود نیز می‏بینیم. تا زمان ظهور حضرت حجت‌ نیز همین‌گونه خواهد بود: «وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِین»². همه سعادت خودشان را می‏خواهند.
فرض مورد قبول ما این است که پیغمبر اکرم(ص) راه سعادت را به همة مردم نشان داد و آخرین خشت این بنا را هم که ولایت علی(ع) بود برای آن‌ها بیان کرد؛ یعنی کاستی شریعت کامل شد. ولی با این حال، کسانی از این نعمت استفاده نکرده و نمی‏کنند و ما هم درست استفاده نمی‏کنیم. علت چیست؟ چرا با این‌که می‏دانیم خدا بهترین نعمت‏ها را برای ما فراهم کرده، راه شناخت کمالات برای ما معین شده، بهترین کتاب در دست ماست، به گونه‌ای که کتاب آسمانی هیچ امتی بدون تغییر حفظ نشده و تنها قرآن است که خداوند آن را همان‌طور که نازل شده برای امت اسلام حفظ کرده است و با این‌که صدها نعمت دیگر اختصاص به این امت دارد، ما شکرگزار آن‌ها نیستیم؟ ما همه طالب سعادت هستیم. چه کسی از سعادت گریزان است؟ چه کسی از بهشت می‌گریزد؟ ما بسیاری از مسایل را می‌دانیم، اما عمل نمی‏کنیم. بنای کار بعضی از همان ابتدا بر مخالفت است. بعضی هم در راه، نوساناتی پیدا می‏کنند. ان‌شاءالله ما از کسانی نباشیم که بنایشان بر مخالفت است. الحمدلله این‌گونه نیستیم؛ اما باید بدانیم آن‌طور هم نیستیم که راه درست را مو به مو اجرا کنیم، مرتکب هیچ گناهی نشویم و هیچ تخلفی نکنیم. به راستی چرا گاهی کج‌روی می‏کنیم؟
به نظر می‌رسد منشأ همه این انحرافات، اشتباهات و فتنه‏ها و بلاها دو چیز است. آن‌ها که منحرف و جهنمی می‏شوند، کسانی که به جامعه اسلامی ضرر می‏زنند، حقوق دیگران را غصب می‏کنند و سد راه کمال دیگران می‏شوند، این انحرافاتشان دو علت دارد: نخست، این‌که آن‌ها دقیقاً نمی‏دانند راه صحیح کدام است؛ بلکه می‌پندارند کاری که می‏کنند درست است: «هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»³. در واقع همة ما اهل زیان هستیم: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»⁴، انسانی که در زندگی هیچ ضرر نکند کم‌یاب است و آنان همان انبیا و معصومین(ع) هستند. دیگران هم وقتی اشتباه، انحراف یا گناهی مرتکب می‏شوند ضرر می‌کنند؛ اما بعضی افراد ضررشان از همه بیشتر است و به تعبیر قرآن، در زمرة «اخسرین» هستند نه «خاسرین». خاسر یعنی زیانکار و «اخسرین» یعنی زیانکارترین. علت این‌که کسانی خیال می‏کنند به راهی درست می‏روند، ولی اشتباه می‏کنند، این است که: «ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»؛ این اشتباه رفتن نتیجة علاقه به دنیاست؛ یعنی تمام تلاش‏هایشان برای امور دنیاست و چیزی برای آخرت نمی‏ماند؛
همه عمرشان را باخته‌اند و در مقابل، چیزی به دست نیاورده‌اند و با این حال، خیال می‏کنند خیلی هنرمند و زرنگ هستند: «وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً». اما آنچه منشأ این اشتباه‏شان شد همان جهل است. آنان نمی‏فهمند، وگرنه می‌دیدند که چگونه ضرر می‏کنند.
علت دوم انحراف مربوط به گروهی است که می‏دانند راهشان غلط است و هیچ شکی در آن ندارند؛ با این حال، اصرار می‏کنند تا همان راه را بروند. نمونة آشکار این گروه کسانی بودند که برای مقابله با امام حسین(ع) در کربلا جمع شدند. آن‌ها که در اردوگاه سیدالشهداء(ع) بودند نیز خوب راهشان را می‏دانستند و هیچ ابهامی در آن نداشتند. حضرت سیدالشهداء(ع) هم در شب عاشورا جایگاه آنان را در بهشت نشان داد. برای آنان هیچ ابهامی در راه‏شان نبود. شوخی می‏کردند و می‏خندیدند؛ گویی که فردا کارزاری نیست. یکی از آنان به دیگری گفت: من هیچ وقت تو را این‌قدر خندان ندیده بودم! گفت چرا نخندم؛ چه از این بهتر؟ امید داریم که فردا به حضور پیغمبر اکرم(ص) مشرف می‏شویم. همان‌طور که اصحاب سیدالشهداء(ع) راه را می‏دانستند، طرف مقابل هم کاملاً به کار خود واقف بود. از زمان امیرالمؤمنین(ع) تا حاکمیت عبیدالله بن زیاد در کوفه، شرایط تغییر کرده بود و دوره‏های مختلفی پدید آمده بود. در این زمان، فضاحت بنی امیه برای همه ثابت شده بود و پرده از شیطنت‏های معاویه افتاده بود. در دستگاه یزید چیزی برای مخفی کردن وجود نداشت. همه چیز آشکار بود. حاکم جامعه اسلامی شراب می‏خورد و سگ‌بازی می‏کرد!! سپاهیان یزید می‏دانستند که در سپاه مقابل، چه کسانی هستند. عمرسعد که شب عاشورا تا صبح با خود اندیشید که حسین بن علی را بکشم یا نه، می‏دانست حسین کیست، می‏دانست کشتن حسین یعنی چی، و می‏دانست به نفع چه کسی قامت راست کرده است؟ ولی کرد آنچه را نباید می‌کرد. این دیگر جهل نیست؛ چون طرفین به خوبی می‏دانستند چه می‏کنند. این عامل دوم، یک مانع درونی در شخص است که نمی‏گذارد آن‌طور که می‏داند عمل کند و این عامل، همان دلبستگی‏ها و پای‌بندی‌های آدمی است.
انسان می‏داند که باید پرواز کند؛ اما وقتی یک سنگ آسیاب به پایش بسته شده است، چگونه پرواز کند؟ فرض کنید کبوتری می‏خواهد پرواز کند؛ اما طنابی را به پایش بسته‌اند. گاهی خیز برمی‏دارد؛ ولی زمین می‏خورد. سنگ‏هایی که به پای ما بسته می‏شود، مانع از گام نهادن در راهی می‌شود که باید برویم. اگر می‏دانیم باید برویم، ولی برخلاف عقل و علم خود رفتار کنیم و نرویم، دلیلی بر غلبة هواهای نفسانی است. وقتی از همان ابتدا فقط به دنبال چیزهایی رفتیم که از آن‌ها خوشمان می‌آمد، به آن‌ها عادت کردیم و با آن‌ها انس گرفتیم؛ این همان تعلقات قلبی و هواهای نفسانی است و کم کم کار انسان به جایی می‏رسد که همین هوای نفسانی معبود او می‌شود. این بیان قرآن است، نه شعر و خیال‌بافی: «أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواه»⁵، کسی که هوای نفسش را خدای خود قرار می‏دهد، به هر طرف که می‌رود، خواست دلش را در نظر دارد. به جای این‌که بگوید چون خدا گفته، می‏گوید چون دلم می‏خواهد. اگر بگویند مگر خدا نگفته بود، می‌گوید: آری خدا گفت؛ من هم فهمیدم؛ اما دلم می‏خواست این‌گونه رفتار کنم.
این بالاترین عاملی است که سد راه انسان می‏شود، یعنی با این‌که می‏داند راه چیست و چاه کدام است، خودش را در چاه می‏اندازد و از راه منحرف می‏شود و نه تنها خودش منحرف می‏شود؛ بلکه دیگران را هم منحرف می‏کند و به دنبال خود به بی‌راهه می‏کشاند. مصیبت این‌جاست که به اندازه تعداد افرادی که به دست او گمراه می‏شوند، بر گناهانش افزوده می‏شود. اگر تنها خود گمراه شده بود، گناه یک نفر را داشت؛ اما اگر یک نفر دیگر را گمراه کرد، این خود گناهی دیگر است. و همین‌طور، اگر یک میلیون نفر را منحرف کرد، و به جهنم رهنمون شد، البته همه این عذاب‏ها برای او هم هست: «وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ»⁶.این آدمیزاد با چنین جثه‌ای کوچک می‏تواند به چنین موقعیتی برسد؛ موقعیتی که معنایش این است که در مقابل خدای متعال می‌ایستد؛ شمشیر بلند می‏کند و می‌گوید: آمده‌ام به جنگ تو! جنگ با خدایی که دست، چشم و جان انسان از اوست.
در قرآن کریم، به نمونه‌ای رسماً به عنوان جنگ با خدا اشاره شده است. البته معنای سایر گنا‏هان نیز جنگ با خداست؛ اما صریحاً دربارة رباخواران می‏گوید: اگر دست از رباخواری برنمی‏دارید، «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّه»⁷. قرآن، ابتدا در آیات متعددی ربا را مذمت کرده و آن را به صورت‏های مختلف نکوهش می‏کند؛ مانند این که: نفعی برای شما ندارد، مپندارید بر مال‏تان افزوده می‏شود، اشتباه می‏کنید، سعادت خود و جامعه‏تان را آتش می‏زنید، آنچه می‏کارید از بین می‏رود، می‏پوسد و باری برای شما نمی‏دهد. بعد می‌گوید اگر پس از این نصیحت‏ها و راهنمایی‏ها هنوز می‏خواهید ادامه دهید، دیگر اعلان جنگ به خدا بدهید. هم‌چنین دربارة کسانی که در جامعه، عملیات مسلحانه انجام می‏دهند ـ که ظلمی سازمان یافته است ـ می‌فرماید: «إِنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَه»⁸.
در نتیجه، عواملی که موجب انحراف انسان می‌شود، دو چیز است. نخست: این‌که نمی‌داند، و دیگری آن‌که می‏داند ولی نمی‏خواهد، یعنی برای اطاعت خدا انگیزه ندارد؛ بلکه دلبستگی‏های به دنیا و هوس‏های نفسانی مانع او می‌شود. به همین جهت، وقتی انبیاء مبعوث می‏شدند، سرلوحه کلام‏شان یک جمله بود که در قرآن کریم از اکثر انبیاء نقل شده است: «فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِیعُونِ»⁹، تقوا داشته باشید و اطاعت کنید، من فرستاده خدا هستم و می‌گویم راه علاج، کسب تقواست. یعنی اگر انسان بخواهد به وظیفه خود عمل کند، باید بداند چه کار کند و انگیزه و توانایی انجام آن کار را داشته باشد و بتواند روی هوای نفسش پا بگذارد، باید قوه‌ای درونی کسب کند تا بتواند با آن بر هوای نفسانی مقابله کند و بر آن غالب شود و آن قوه، تقواست.
اگر خطیب نماز جمعه در خطبه‌های نماز علاوه بر حمد خداوند، امر به تقوا نکند خطبه‏اش را انجام نداده است. تقوا لفظی است که گفتن آن آسان است؛ اما هم فهمیدن آن و هم عمل کردن به آن، بسیار دشوار است. بسیاری از الفاظ و مفاهیم زیبا، و شعارهای اسلامی و اخلاقی وجود دارد که در جامعه، مفهوم دقیق خود را از دست داده و معانی دیگری به خود گرفته و قدری گل‌آلود شده‌اند. در واقع معنای اصیل مفاهیمی چون: تقوا، صبر و بسیاری از مفاهیم دیگر، این‌گونه که اکنون در ذهن ما است، نیست. وقتی می‏گویند فلان کس انسان باتقوایی است، یعنی از خود مراقبت می‌کند و هوای خود را دارد، در هیچ کاری دخالت نمی‏کند و با احتیاط است. متأسفانه ما می‌پنداریم که تقوا یعنی احتیاط منفی. یعنی این‌که انسان هیچ کار نکند، در انتخابات شرکت نکند، رأی ندهد، نظارت نکند، بر ضد و به نفع کسی حرف نزند؛ یعنی آهسته بیا و آهسته برو، و این همان معنای اصیل یک انسان باتقوا است! مفهوم تقوا برای ما مشتبه شده است. در حالی که لازمة تقوا این است که به واجبات عمل کند؛ یعنی آن‌جایی که باید حرف بزند، سخن بگوید، و آن‌جایی که باید اقدام کند، اقدام نماید. معنای صحیح تقوا این است که انسان به واجبات و وظایفش عمل کند و گناه هم نکند. نه تنها گناه نکند؛ بلکه چیزهایی را هم که احتمال خطر آن را می‏دهد، مرتکب نشود. بنابراین انسان باتقوا کسی است که وظیفه‏اش را درست عمل کند، آن‌جا که در میدان جنگ است، مثل شیر به میدان برود و آن‌جا که باید داد بزند فریاد بکشد، آن‌جایی هم که باید سکوت کند، سکوت کند، طوری که هر چه به او می‏گویند، گویی نمی‏شنود.
بر حسب نقل ـ جدا از این‌که این نقل تا چه اندازه معتبر است، کار به آن‌جا می‏رسد که حضرت زهرا (س) می‌فرمایند: آقا شما این‌جا می‏نشینید تا حق من را ببرند؟ در خانه نشسته‌اید و زانوهایتان را در بغل گرفته‌اید؟ «اشتملت شملة الجنین»¹⁰ کجا رفت آن زور بازو؟ حضرت می‌فرماید: زهراجان! این وظیفه است. اگر می‏خواهی گواهی به رسالت باقی باشد، یعنی اگر می‌خواهی اسلام باقی بماند، امروز من باید سکوت کنم. لازمة تقوا همین است که آن‌جا که باید سکوت کند، با همه قدرت لب فرو می‏بندد و هیچ اظهار نمی‏کند، آن‌جا هم که باید حرف بزند، رساتر و بلندتر از همه فریاد می‏زند، آن‌جا هم که باید شمشیر بکشد، شمشیر می‌کشد و با اطمینان خاطر تکلیف خود را انجام می‌دهد.
پس تقوا فقط منفی و سلبی نیست. البته آن‌جایی که وظیفه سکوت است، باید سکوت کرد؛ اما آن‌جایی هم که باید اقدام کرد، حتماً باید اقدام کرد و هیچ ترسی هم نباید داشت: «لا یَخافُونَ فی الله لَوْمَةَ لائِم»¹¹. هر چه دیگران، دوستان و نزدیکان ملامتش کنند که این چه کاری است که می‏کنی، مگر از جانت سیر شده‌ای، چرا آبرویت را حفظ نمی‏کنی، اگر برای خودت دلت نمی‏سوزد دلت برای زن و بچه‏ات بسوزد، می‌گوید: هر چه خدا بخواهد همان است: «لا یَخافُونَ فی الله لَوْمَةَ لائِم»، از هیچ ملامتی نمی‏هراسد. این همان تقواست.
در پرتو تقواست که، اگر نگویم بر همه مشکلات، بر اکثر مشکلات فردی و اجتماعی پیروز می‏شویم. این دوای همه دردهاست؛ زیرا لازمة آن عمل به وظیفه است و وظیفه یعنی آن راهی که خداوند برای سعادت ما قرار داده است. اگر انسان راهی را که خداوند مقرر کرده طی کند به نتیجه می‏رسد. زیرا اگر به نتیجه نمی‏رسید، هیچ‌گاه خدا به گام نهادن در آن دستور نمی‌داد. وقتی خدا می‏فرماید این راه را برو، یعنی برو که به نتیجه برسی. اگر آن راه را شناختم و رفتم، در همین دنیا نیز به نتایجش می‏رسم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانا»¹². اولین نتیجه تقوا این است که تشخیص حق و باطل آسان می‌شود و ابهام‏ها برطرف می‏شود. گاهی انسان در مسائل درمی‏ماند؛ نمی‌داند راه صحیح کدام است، اما قرآن می‏فرماید: اگر مردم ایمان و تقوا داشته باشند ما برای آن‌ها برکات‏مان را از آسمان و زمین نازل می‏کنیم. آثاری عجیب از تقوا نقل شده است که مجال نقل آن‌ها نیست. کسانی برای من نقل کردند که در زمانی ملخ آمد و مزارعی را از بین برد. در بین همه این مزارع، به اندازه یک چهارگوش دست نخورده و سالم باقی ماند. این زمین برای کسی بود که زکاتش را همیشه می‏داد. به راستی ملخ‏ها از کجا زمین‌های زکات داده را می‏شناسند؟ البته خدا می‏داند و آثار تقوا را در همین دنیا قرار داده است تا ما باور کنیم. بنای اصلی این نیست که پاداش یا مجازات عمل را در این عالم بدهند؛ اما در مواردی خدا آثار عمل را در همین جهان قرار می‌دهد تا ما به خود آییم و قدری بیاندیشیم: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیر»¹³، هر بلایی به شما می‏رسد، اثر اعمال خودتان است و این در حالی است که خداوند بسیاری از اعمال را می‌بخشد. اما باید توجه داشته باشیم همه نتیجه اعمال را اینجا به شما نمی‏دهد: «وَ لَوْ یُواخِذُ اللّهُ النّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها مِنْ دَابَّة»¹⁴. اگر بنا بود خدا اثر هر گناهی را در این عالم بدهد، آن وقت هیچ جنبنده‏ای روی زمین زنده نمی‏ماند: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاس»¹⁵. اما موارد خاصی است که گویا خداوند نسبت به آن‌ها حساسیت خاصی دارد و نتیجه‏اش را در همین عالم ظاهر می‏کند. هم خوبی‏هایی است که اگر انسان مرتکب شود، اثرش در اینجا ظاهر می‏شود و هم بدی‏هایی است که مکافاتش در همین عالم گریبان آدمی را می‌گیرد. یکی از آن خوبی‌ها احسان به والدین است. اثر خدمت به پدر و مادر در همین عالم ظاهر می‏شود. به عکس، قطع رحم نیز از چیزهایی است که اثرش در همین عالم ظاهر می‏شود؛ اما این موارد نسبت به آثار اصلی چیزی نیست: «الیوم عمل و لا حساب و غداً حساب و لا عمل»¹⁶، یعنی این عالم دنیا جای کار و امتحان است، کلاس درس است، باید درس خواند و امتحان داد؛ اما نتیجه‏اش را روز بعد می‌دهند. برای ما قیامت بسیار دور جلوه می‌کند، در حالی که: «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً»¹⁷. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ»¹⁸: تقوا داشته باشید ببینید هر کسی برای فردایش چه کرده است. در این آیه، از قیامت با عنوان «فردا» یاد کرده است. مقیاس‌ها برای خداوند فرق دارد. تمام عالم برای خدا یک روز است. اصل این است که ما در دنیا فقط باید کار کنیم و انتظار پاداش نداشته باشیم؛ ولی خدا از باب لطف، نمونه‏ای از پاداش‏ها را در این عالم می‏دهد تا بدانیم عالم بی‏حساب نیست.
پس علاج مشکلات ما تقواست. اگر تقوا داشته باشیم کاسب کم‌فروشی نمی‏کند، کارمند دیر سرکارش حاضر نمی‌شود، ارباب رجوع را دور سر نمی‏گرداند، امروز و فردا نمی‏کند، برای کاری که باید انجام بدهد و وظیفة اوست رشوه و پول چایی نمی‏خواهد، کسی هم که حقی ندارد برای این‌که ناحق به چیزی برسد رشوه نمی‏دهد. هم‌چنین طبیب به جیب و پول بیماری که به او مراجعه کرده نگاه نمی‏کند. کسی هم که می‏خواهد رأی بدهد منفعت خود را نمی‌بیند؛ بلکه مصلحت اسلام برایش مهم است. هیچ‌گاه از خودش نمی‌پرسد اگر فلانی رئیس جمهور یا نماینده شد مشکلات ما را حل می‏کند یا نه. هیچ‌وقت به خود اجازه نمی‌دهد برای منافع و ملاحظات خود به کسی رأی دهد؛ بلکه در نظر می‌گیرد تا به کسی رأی دهد که برای اسلام و برای مردم نافع باشد، چه برای برای او نفع داشته باشد یا ضرر، فرقی نمی‌کند؛ بلکه ملاک، مصلحت اسلام و مسلمین است. اگر تقوا باشد، فکر انسان این‌گونه است؛ در غیر این صورت آدمی فقط به فکر خود و مصالح خود است و این عین بی‏تقوایی می‏شود. حال می‌خواهد این‌گونه اندیشیدن، برای عالم، جاهل، معلم، دانش آموز، کارگر یا کارفرما باشد. اگر تقوا باشد کارها درست به پیش می‏رود و اگر نباشد همه جا خراب می‌شود.
اما بعد از این‌که فهمیدیم علاج مشکلات ما تقواست و مشکلات ما از بی‏تقوایی است، سؤال اصلی این است که چه کنیم تا تقوا داشته باشیم؟ در ابتدا باید وظایف را درست شناخت. گاهی شیطان کار را مشتبه می‏کند. گاهی انسان خوبی و بدی را نمی‌داند؛ پس باید از کسانی که می‏دانند بپرسد و تحقیق کند تا بداند وظیفه چیست و چه باید کند، حکم خدا و مصلحت اسلام چیست؟ باید بپرسد آن‌جا که مصلحت اقتضا می‌کند، وظیفه‏اش چیست، اما این‌که دلش نمی‏خواهد ملاک نیست. دل را باید رام کرد و مشکل‏ترین کارها این مسأله است. رام کردن دل بسیار مشکل است. آن‌هایی که جوان هستند، تا دیر نشده است قدر خودشان را بدانند که این کار برای آن‌ها آسان‏تر است. در جوانی عادت به هوا‌پرستی هنوز قوی نشده و این ریشه درخت محکم نشده است. به سرعت می‌توان آن را تغییر داد؛ اگر درخت کج هم شده باشد، باز می‌شود با قدری کوشش کم کم آن را به حالت اول بازگرداند و راست گردانید. درخت‏هایی هستند که به علت باد کج شده‌اند یا از همان ابتدا کج نشانده شده‌اند. آن باغبان‏هایی که هنرمند هستند، با وسایلی درخت را می‏بندند و کم کم درخت قامت راست می‏کند. جوان تا جوان است باید مراقب باشد؛ چون وقتی پیر شد و ریشه‏های هوای نفس در دلش قوی شد، دیگر تغییر دادن آن خیلی مشکل است. جوانان قدر خودتان را بدانید؛ زودتر اقدام کنید و نگذارید عشق به دنیا در دل‏تان ریشه دواند. تمرین کنید آنجایی که دل‏تان یعضی چیزها را می‏خواهد، مقداری با آن مخالفت کنید، این امر در جوانی آسان است، اما اگر انسان سال‏ها به کاری عادت کرد، تغییر آن مشکل است. نه این‌که نشود، اما مشکلاتی دارد. جوانی که تازه سر کار رفته است، اگر بخواهد به وظیفه‏اش عمل کند خیلی مشکل نیست. اگر اشتباهی هم بکند، وقتی به او تذکر دهند، توجه پیدا می‌کند و رفتار خود را تصحیح می‌کند. اما مدیری که سال‏ها به جای ساعت 8 ، ساعت 10 صبح در محل کار خود حاضر شده است، بسیار راحت و با کمال آسایش به ارباب رجوعش می‌گوید: برو فردا بیا، فردا برو یک هفته دیگر بیا. اگر یک پست مهمی هم داشته باشد، کسی نیست که به او بگوید بالای چشمت ابروست!
به هر حال، برای کسب تقوا هیچ راهی جز تمرین وجود ندارد. فقط انسان باید تصمیم بگیرد کارش را درست انجام دهد. اما توجه کنید این تصمیم یک دفعه پیش نمی‏رود، انسان باید برنامه‌ریزی داشته باشد و مشخص کند که برای مثال، امروز من سر ساعت 8 باید سرکارم باشم و اگر دیر شد خودم را مؤاخذه کنم؛ نه این‌که اگر 5 دقیقه دیر شد بگویم چیزی نیست، فردا 5 دقیقه زودتر می‌آیم. انسانی که عادت کرده چشمش آزاد باشد و از روی هوس هرجا که می‌رود به این‌طرف و آن‌طرف نگاه می‏کند، اگر قدری چشمش را کنترل کند، با این‌که ممکن است در ابتدا قدری برایش سخت باشد، اما پس از چند روز، ترک نگاه گناه‌آلود برایش شیرین می‌شود، آن وقت است که لذت ترک لذت را می‌چشد. هم‌چنین کسی که عادت کرده بدگویی کند و بی‌مهابا حرف بزند و مسخره کند، باید بداند هر کلمه حرفی که می‌زند باید جوابش را بدهد: «ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»¹⁹.دقت کنیم تا رفتاری عادت نشده، به سرعت می‌توان آن را تغییر داد. پس وقتی انسان خواست حرفی بزند؛ در ابتدا تأملی کند و ببیند می‌تواند جوابش را بدهد یا نه. آیا سکوت کردن جایز است یا نه؟ آن‌جایی که باید بگوید و خداوند به گفتن او رضایت دارد، باید بگوید. به جای این‌که فکر کند آیا رفیق من بدش می‏آید یا خوشش می‏آید، ببیند خدا بدش می‏آید یا خوشش می‏آید. بهترین راه، راهی است که حضرت امام (رضوان الله علیه) فرمود و آن این است که انسان متوجه باشد که عالم محضر خداست، خدا بر همه چیز، بر حالات درونی و بر افکار و اندیشه‏های ما احاطه دارد. همه چیز برای او حاضر است و از او نمی‌توان چیزی را مخفی کرد: «یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُون»²⁰. در شب‏های تاریک و در فضای آرام هر آنچه در خاطر شما خطور می‏کند خدا بدان آگاه است. هرچه از خوبی یا بدی در ذهن آدمی مجسم می‌شود، خدا به آن آگاه است و آن را حساب می‌کند. اگر انسان توجه داشته باشد که کسی این امضاء کردن‌ها و نکردن‌های او را می‌بیند، روزی از او حساب خواهد کشید، کلمه کلمه حرفی که می‏زند، می‏شنود و آن را ضبط می‏کند، روزی حساب حرام و حلال یک ریالی را که به دست آورده و خرج می‌کند از او خواهد پرسید، قدری به خود می‌آید. باید این را تمرین کنیم و بدانیم این عالم برای همین است که ما بفهمیم دائماً در حضور خدا هستیم و خدا از اسرار ما آگاه است.
به این داستانی که مرحوم آقای طباطبایی نقل می‏فرمودند توجه کنید: یکی از بستگانش خواب مفصلی مربوط به عالم برزخ دیده بود. در خواب پرسید: حساب کشیدن در آن عالم چگونه است؟ در پاسخ به او گفت: ابوالقاسم! همین را به تو بگویم که آن‌جا مو را از ماست می‏کشند. به او گفت: مگر آن‌جا ائمه به انسان کمک نمی‏کنند؟ گفت: همه کارها دست آن‌هاست: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ»²¹؛ مو را از ماست می‏کشند. اگر انسان باورش باشد که ما به این عالم آمده‌ایم تا دائماً امتحان بدهیم، یعنی چشم‏، گوش، دست، فکر، رفتار، امضاء کردن و امضاء نکردن‏مان، مورد بازخواست است، به‌گونه‌ای دیگر زندگی خواهیم کرد.
چرا از یک امضاء که هم وظیفه تو بود و هم کار بنده خدا راه می‏افتاد، دریغ کردی و کار او را 24 ساعت به تعویق انداختی؟ چه بسا او ضررهایی در ظرف این 24 ساعت متحمل شود که همه آن‌ها به گردن توست و تو باید جواب بدهی. اگر این روحیه باشد همه چیز درست می‌شود. آن‌گاه انسان وجدان آرامی خواهد داشت. شب راحت می‏خوابد و از هیچ کس هم نمی‏ترسد. به نظر دیگران اهمیتی نمی‌دهد؛ چون حسابش با کسی دیگر است.برای مثال، اگر دوستی از شما دعوت کرد تا به خانه‌اش بروید، و در آن‌جا صاحب‌خانه با کمال احترام به شما لطف و محبت کرد، اما بچه‏های همسایه، شما را مسخره کردند؛ آیا ناراحت می‏شوید؟ وقتی صاحب‌خانه با کمال احترام پذیرای شماست، به کودکان اعتنایی نیست. این مثل بسیار ساده‏ای است، ولی ممثل خیلی بالاتر از این است. یک طرف خداست با آن همه عظمت، و طرف دیگر کسانی که هیچ کار از دست‏شان برنمی‏آید و می‌پندارند که قدرت دارند، در صورتی که بدون اراده خدا هیچ کاری نمی‏توانند بکنند. آیا رواست ما خدا را کنار بگذاریم و برای دل‌خوشی آن‌ها کار کنیم؟ حماقت از این بیشتر می‏شود؟ آیا رواست برای این‌که چند کودک نابالغ ما را مسخره نکنند، در سایت‌ها و روزنامه‌ها به نفع ما چیزی بنویسند، خدا را کنار بگذاریم و به وظیفه خود عمل نکنیم؟! آیا این این حماقت نیست؟ چه کسانی این‌گونه می‌اندیشند؟ این عالم خدا دارد؛ خدایی که قدرت بی‌نهایت دارد و همه چیز تحت فرمان اوست و کسی نمی‌تواند بی‏اذن او نفس بکشد. «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّه»²²: مرگ هم بی‏اذن خدا نمی‏شود. «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُومِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ»²³: ایمان هم بی‏اذن خدا نمی‏شود. همه‌چیز در عالم به اراده خداست. پس چرا انسان برای این‌که مبادا چند نفر بچه به او نقد کنند، فحش بدهند و او را مسخره کنند، خدا را نادیده بگیرد؟
پس لازم است از یک سو شناخت‏مان را نسبت به خدا، و از سوی دیگر شناخت‏مان را نسبت به وظایف‏مان افزایش دهیم. باید نسبت به وظیفه خود مطمئن باشیم. اگر تردیدی هست، راه تحقیق باز است تا به یقین برسی و چون دانستی باید آن کنی که خدا می‌خواهد. باید رضایت خدا را در نظر داشت و از غضب او ترسید و نباید در مقابل او به هیچ چیز دیگر اعتنا داشت: «لا یَخافُونَ فی الله لَوْمَةَ لائِم». اگر انسان این‌چنین شد وجدانش هم راحت است و می‌داند که یک قدرت بی‏نهایت هوادار او است.
حضرت ابراهیم(ع) را در منجنیق گذاشتند، چون آنقدر حرارت آتش زیاد بود که کسی نمی‏توانست نزدیک آن برود. به طبع کسانی هم که می‏خواستند ابراهیم در آتش بیاندازند نمی‏توانستند نزدیک بروند. از این رو، ابراهیم را در منجنیق گذاشتند و به سوی آتش پرتاب کردند. همان‌طور که ابراهیم به سوی آتش می‌رفت، جبرئیل به او گفت: یا ابراهیم! آیا با ما کاری داری؟ تصور کنید شخصی از منجنیق رها شده و می‌رود که به آتش بیافتد. در این هنگام ابراهیم در پاسخ جبرئیل می‌گوید: «أمّا الیک، فلا»²⁴؛ به شما نیازی ندارم. گفت: پس از خدا بخواه. گفت: او می‏داند که چه می‏کنم، هر چه صلاح اوست، همان درست است. برای چنین انسانی است که خداوند می‌فرماید: «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیم»²⁵. وقتی مرد وظیفه شدی، آتش را برایت گلستان می‌کنند. برای ابراهیم آن مصلحت است. آن‌جا که مصلحت چیزی دیگر است، و باید زیر خنجر باشد، سیدالشهداء (ع) سر خویش را تقدیم می‌کند و با کمال تسلیم می‏گوید: «رضاً بقضائک»؛ هر چه تو بخواهی. الگوی مکتب ‏ما این‌ها هستند. این سیاست‌بازی‏ها، جلب قلوب، و افکار و آراء عمومی، فریب و خیمه شب‌بازی است و البته وسایل آزمایش من و شماست: «وَ اللّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ»²⁶. و این دست خدا است که بر همه آن‌ها مسلط است: «وَ اللّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِه»²⁷؛ شکست برای خداوند معنایی ندارد. باید همه چیز را برای او انجام داد، به دیگران هیچ اعتباری نیست و به قول معروف: دیگران پشمی به کلاه‏شان نیست. صدبار امتحان کرده‌ایم؛ اما باز می‌پنداریم شاید این بار با بقیه فرق داشته باشد! نه عزیز من، اعتماد به غیر خدا اشتباه است. ما اگر کاری می‏کنیم، یا به نفع کسی است یا به ضرر کسی. اگر خدا راضی است آن کار را باید انجام داد؛ ولی اگر خدا راضی نیست، آن کار نباید صورت گیرد. اگر تمام عالم بگویند بکن؛ اما تو که می‌دانی خدا راضی نیست، نباید آن کار را انجام دهی و نباید هم بترسی.
این انقلاب که چنین شگفتی‏هایی را آفرید، برخاسته از چنین روحیه‌ای است که در گروهی از مردم به خصوص در شخص امام (رضوان الله علیه) تجلی داشت. همه این برکات به برکت آن روح بزرگ است. اگر من و شما امروز خوشی و راحتی داریم، در دنیا عزتمندیم و از این‌که ایرانی هستیم افتخار می‌کنیم و سرفرازیم، همگی به برکت وجود امام است. حضرت امام اخلاص داشت و خداوند چنین عزتی را به او داد و اگر مقداری از این عزت نصیب ما شده، از برکت اخلاص او است. ما باید از او یاد بگیریم و تمام تلاش خود را به کار گیریم تا کار را فقط برای رضای خدا انجام دهیم.

وفقنا الله و ایاکم

1 مائده / 3.

2 هود / 118.

3 کهف / 103-104.

4 عصر / 2.

5 فرقان / 43.

6 عنکبوت / 13.

7 بقره / 279.

8 مائده / 33.

9 آل‌عمران / 50 و ...‌.

10 ر.ک: بحار‌الانوار، ج 29، ص 234.

11 مائده / 54.

12 انفال / 29.

13 شوری / 30.

14 فاطر / 45.

15 روم / 41.

16 نهج‌البلاغه، ص 83، خطبه 42.

17 معارج / 6-7.

18 حشر / 18.

19 ق / 18.

20 بقره / 77.

21 غاشیه / 25-26.

22 آل‌عمران / 145.

23 یونس / 100.

24 مستدرک‌الوسایل، ج 3، ص 303، باب 38.

25 انبیاء / 69.

26 بروج / 20.

27 یوسف / 21.

آدرس: قم _ بلوار محمدامین(ص) _ بلوار جمهوری اسلامی _ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
تلفن: 2936020 0251 پست الکترونیک: Info@MesbahYazdi.Org

علی سه‌شنبه 30 شهریور‌ماه سال 1389 ساعت 12:06 ب.ظ

0 نظر

راز و رمز صلوات

آن چه پیش رو دارید گزیده‌ی از سخنان حضرت یت الله علامه مصباح یزدی(دامت برکاته) در دفتر مقام معظم رهبری است که در تاریخ 8/7/87 مطابق با شب بیست و نهم ماه مبارک‌ رمضان 1429 یراد فرموده‌اند. باشد ‌‌تا ین رهنمودها چراغ فروزان راه هدیت و سعادت ما قرار گیرد.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، فِی کُلِّ وَقْتٍ وَ کُلِّ أَوَانٍ وَ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی مَنْ صَلَّیْتَ عَلَیْهِ، وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ کُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِی لا یُحْصِیهَا غَیْرُکَ، إِنَّکَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِیدُ.

این جملات آخرین فراز از حضرت سجاد(ع) در دعی ورود به ماه رمضان است. ترجمه تحت اللفظی‏ آن این است که خدایا بر محمد و آل محمد در هر وقتی، در هر فرصتی و در هر حالی صلوات بفرست، به اندازه آنچه بر همه، صلوات فرستاده‏ای، و بیش از آن به اضعاف آنچه بر دیگران صلوات فرستاده‏ای، اضعافی که غیر از تو کسی نمی‏تواند آنرا شمارش کند؛ إِنَّکَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِیدُ، به درستی تو هر کاری بخواهی، می‏توانی انجام دهی و انجام می‌دهی. مضمون صلوات در دعا بسیار فراوان است. صحیفه سجادیه مالامال از صلوات است. در دعاهای دیگر نیز همین گونه است. اما چنین تعبیری بسیار اندک یافت می‌شود. در ین فراز در مقام شمارش صلواتی که از خدا طلب می‏کند، اضعاف صلواتی است که بر همه خلایق و چند برابر آن فرستاده شده است. اضعاف را جز خدا کسی نمی‏تواند شمارش کند. شبیه آن است که گفته شود عددی به توان بی‏نهایت. با ین وصف اضعاف عددی است که نمی‏شود به هیچ صورت دیگری ترسیم و تصویر نمود که چقدر است.
درباره صلوات بر اهل بیت(ع) پیش از ین در شرح مناجات شعبانیه که با صلوات شروع می‏شود، مطالبی گفته شده است.
فرستادن صلوات به ین معنا است که از خدا درخواست می‏کنیم تا رحمت خاصی که «صلوات» نامیده شده و ما نمی‏دانیم حقیقت آن چیست، برای پیغمبر مقرر بفرماید. بزرگان دین گفته‏اند صلوات از خدای متعال «رحمت»، از ملائکه «تزکیه» و از مؤمنین «دعا» است. وقتی دعا می‏کنیم، از خداوند می‌خواهیم تا آن رحمت را خدا بر پیغمبر نازل کند؛ رحمت انواع گوناگونی دارد؛ اما هر رحمتی «صلاة» نیست. «صلاة» تحیّت است، رحمتی است همراه با احترام. ادای احترام و تکریم خاصی است. رحمت شامل موجودات غیرانسانی و غیر ذی‏شعور نیز می‏شود. همه چیز مشمول رحمت خداست؛ حیوانات نیز مشمول رحمت‏های دیگری هستند، رحمت‏هایی که درک می‏کنند؛ اما هیچ کدام اینها «صلاة» نیست. «صلاة» به عنوان تشبیه، یک سلام ویژه‏ است. انسان وقتی به کسی سلام کند، به او احترام می‌گذارد. ادای احترام یک امر اعتباری است. در هر طایفه و قومی، مردم برای خود یک نوع ادای احترام دارند. بعضی کلاه خود را برمی‌دارند یا بعضی دست به سینه می‏گذارند، یا به شکل دیگر. در زبانهای مختلف الفاظ مختلفی نیز بکار می‏برند. اصل کلمه سلام به معنی سلامتی و امنیت است؛ ین که می‌گوییم سلام بر شما، یعنی من امنیت می‏دهم به شما. آنهایی که مؤمن نیز نیستند، و ایمان به خدا ندارند، می‏توانند بگویند سلام؛ منظورشان هم ین است که یعنی از ناحیه من به شما ضرری نمی‏رسد و شما در امان هستید. اما مؤمن وقتی که سلام می‏کند، در واقع معنای آن دعایی است برای سلامتی دو طرف؛ یعنی من از خدا می‏خواهم که شما را سلامت و در امنیت بدارد. بر همین اساس سلام را رحمت خاصی به شمار می‌آورند اما چون به عنوان ادای احترام گفته می‏شود، تحیت نیز به شمار می‌رود. تحیت یعنی «زنده باشید»، و از ریشه‌ی حیات است؛ وقتی به شخصی می‏گویند زنده باشی؛ یعنی من زندگی تو را می‏خواهم، دلم می‏خواهد شما زنده باشید و حیات شما ادامه داشته باشد. سلام نیز یک نوع تحیت است.
سلامِ کامل‌تر، عمیق‏تر و پربارتر به نام «صلاة» نامیده شده است. در فارسی معادل آن را نداریم و می‌‏گوییم درود بر تو. در عربی صلاة تحیت کاملتری از سلام است. هم دلالت بر دوام دارد، هم دلالت بر رتبه بالاتری از تحیت. خداوند متعال می‏فرماید: إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ¹ هم خدا و هم فرشتگان بر پیغمبر اکرم صلوات می‏فرستند. البته خدا در جای دیگر نیز فرموده بر مؤمنین نیز صلوات می‌‏فرستیم؛ یعنی مؤمنینی هستند که لایق احترام خداوند هستند. خدا رحمتی که توأم با احترام هست بر آن‏ها نازل می‏کند. بعد می‏فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً؛ شما بر پیغمبر هم صلوات بفرستید و هم سلام. در آغاز به نظر می‏رسد که یعنی در مقابل پیغمبر ادای احترام کنید و چون احترام مؤمنین درخواست رحمت از خداست، یعنی شما نیز برای پیغمبر درخواست رحمت بیشتری بکنید. این یک پیش فرضی دارد که هر مؤمنی در هر جا، هر وقت و در هر زمانی، تا عالمی هست و انسانی هست، دعا بکند، ظرفیت این تحیت و این رحمت برای پیغمبر وجود دارد؛ یعنی باز هم می‏شود بر پیغمبر رحمت فرستاد، و از خدا بری او درخواست رحمت نمود. پرسشی که مطرح می‌شود آن است که این درخواست رحمت چه جایگاهی و برای ما چه فایده‏ای دارد؟ چرا به ما دستور داده شده تا صلوات بفرستیم؟ یا پیامبر خدا، فاقد رحمت الهی است که ما بید بری یشان از خداوند رحمت را طلب کنیم؟ در ین جا دو تا سؤال دیگر نیز مطرح می‏شود: یکی اینکه ما می‏توانیم واقعا برای پیغمبر خدمتی نموده و از خدا برای پیغمبر رحمت بخواهیم؟ یا ین درخواست ما بری پیامبر یک نوع خلاف ادب، به شمار نمی‌ید؟ با توجه به اعتقاد ما شیعیان و بر اساس رویات گوناگونی که ما به آن معتقدیم وجود مقدس پیغمبر اکرم و ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین و فاطمه زهرا سلام الله علیها واسطه‌ی نزول فیض برای مخلوقات هستند. به ویژه تعبیراتی که در زیارت جامعه کبیره است. البته منحصر به جامعه کبیره نیست؛ در زیارتهای دیگر نیز هم‌چون در زیارت آل یاسین، مخصوصا آل یاسین کبیر، مضامینی شبیه ین مطلب و یا شاید فاخرتر از آن نیز یافت ‏شود؛ فَمَا شَیْءٌ مِنَّا إِلَّا وَ أَنْتُمْ لَهُ السَّبَبُ وَ إِلَیْهِ السَّبِیل² چیزی و خیری از ما بوجود نمی‏آید، مگر اینکه سبب آن شما هستید. در زیارت جامعه کبیره ین موضوع فراوان ذکر شده است . بِکُمْ یُمْسِکُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ، به واسطه شما (اهل بیت‌(ع)) است که خدای متعال آسمان را نگه می‏دارد تا روی زمین سقوط نکند بِکُمْ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ؛ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ یَکْشِفُ الضُّر؛ غصه‏ها را به واسطه شما اهل بیت(ع) برطرف می‌‏کند، دعاها را به واسطه شما مستجاب می‏کند. در بعضی روایات تعبیرات بیشتر و آشکار‌تری وجود دارد در اینکه اهل بیت(ع) تنها برای زمان خود و مابعد خود نیستند؛ بلکه پیش از حیات مادی نیز آن‌ها وساطت داشته‌اند. در ین‌باره در زیارت جامعه آمده است: خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینَ حَتَّی مَنَّ عَلَیْنَا بِکُمْ؛ در ادامه ین زیارت می‌فرمید: وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَیْکُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَایَتِکُمْ طِیباً لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْکِیَةً لَنَا وَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا. پرسش دیگری که مطرح می‌شود ین است که اگر آنها واسطه فیض الهی هستند و دیگران به واسطه آنها خلق شده و به واسطه آنها روزی داده می‏شود، آنوقت چرا بید ما برای آنها دعا کنیم؟ اگر دعایی از ما برمی‏آید کار خیریست، که سبب و علت این کار خیر آنها هستند، آنوقت ما برای خود آنها چگونه دعا کنیم؟ یا با دعا کردن ما واسطه فیض بری آن‌ها می‌شویم؟
مؤمنین همان گونه که اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین، شیعیان را تعریف کردند، اهل تسلیم هستند و می‏گویند: «وقتی پیغمبر اکرم و ائمه اطهار(ع) مطلبی را فرموده‌اند، به یقین درست است و ما نیز تسلیم آن هستیم؛ اگر چه معنی آن مطلب را درست نمی‌دانیم. اما مطمئن هستیم حقیقت آن مطلب با خود آنان است.» قرآن نیز از چنین منطقی طرفداری می‏کند: وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا³؛ هر چه خدا و پیغمبر گفته‏اند، درست است. ما حقیقت آن را نمیفهمیم. هم آن سخنی که گفته‏اند، آنان واسطه فیض هستند، درست است؛ و هم سخنی که گفته‏اند بری آنان صلوات بفرستید.
فهم ما درباره انسان و وجود انسان صرف‌نظر از آموزه‌هی انبیاء صلوات الله علیهم اجمعین آن است که انسان پدیده‌ی مادی است که نطفه ‏او منعقد ‏شده و در رحم مادر رشد می‏کند. سپس به صورت جنین متولد ‏شده و چندی در این فضا رشد می‏کند. بعد از آن دوران ضعف شروع می‏شود، پیری و فرسودگی، و سرانجام می‏میرد و نابود می‏شود. ما وجود انسان را این گونه می‏دانیم؛ از نطفه شروع و تا مرگ ختم می‏شود. وقتی که بدن انسان در خاک متلاشی شده و اثری از آن نباشد، دیگر زندگی انسان تمام می‌شود. این درک ابتدایی ما از وجود یک انسان است. این معنا درباره همه انبیاء و اولیاء نیز صادق است. البته متلاشی شدن بدن شامل همه انسان‏ها نمی‏شود. گاهی دیده ‏شده، بدن بعضی از مؤمنین بعد از صدها سال سالم مانده و متلاشی نشده است. ین پرسش که سرآغاز و سرانجام خلقت و مبداء و مقصدانسان کجاست بری اولین بار به وسیله انبیاء مطرح شده است. در حقیقت نخستین استدلال‌ها و براهین هدف خلقت را انبیاء به بشر آموزش و تعلیم دادند و سپس حکیمان و فیلسوفان الهی آن را پرورانده و گسترانیدند. اگر چه ممکن است علاوه بر انبیا انسان‏های فهیمی نیز متوجه این مطلب شدند که غیر از بدن یک امر دیگری نیز در انسان وجود دارد و آن «روح» انسان است. هنوز بعد از هزاران سال بحثها و تحقیقات، و کشمکش‏های فراونی درباره حقیقت روح وجود دارد. از کجا بشر ابتدا متوجه شده است که چنین چیزی وجود دارد دقیقاً مشخص نیست. اما با یقین می‌شود گفت انبیاء روی این مسئله تکیه کرده‏اند. و به ویژه وقتی آنان مسئله معاد را مطرح نمودند، معاد مبتنی بر روح بوده و بر اساس آن روح پس ازمرگ به بدن انسان دوباره باز می‌گردد. وقتی می‏گوییم انسان در آخرت پاداش داده می‏شود، چیزی باید وجود داشته باشد تا آن پاداش یا کیفر را درک کند.
با الهامی که از دین گرفته می‌شود و نیز با براهین عقلی اثبات می‏شود که یک امر دیگری در انسان، به نام «روح» وجود دارد که پس از مرگ باقی می‏ماند. خود این روح از چه وقت پیدا شده و چه ارتباطی با بدن دارد، هنوز به طور قطعی معلوم نیست. در بین صاحبنظران نیز هنوز در این زمینه اختلاف وجود دارد که روح از چه زمانی پیدا می‏شود؟ قبل از وجود بدن روح وجود دارد، یا روح و بدن، با هم خلق می‏شود؟ آیا بعد از اینکه چهار ماه از منعقد شدن نطفه گذشت، خدا روح را در او خلق می‏کند، یا به شکل دیگری است؟ آن چه همه ادیان و همه حکمای الهی بر آن، اتفاق نظر دارند آن است که با مرگ، روح نابود نمی‏شود. و همه ادیان آسمانی می‏گویند: در روز قیامت روح به بدن باز می‏گردد و دوباره انسان زنده ‏شده و حیات ابدی خواهد داشت. ما برای انسانهای عادی، و سایر انسانهایی که می‏شناسیم، با معرفتی که از دین و عقل سرچشمه می‏گیرد، دو مرحله وجودی را پذیرفته‌یم. همه ما معتقدیم که عذاب شب اول قبر و سؤال نکیر و منکر و عذاب برزخ و در مقابل روح و ریحان و نعمتهایی که خدای متعال در عالم برزخ به اولیاء می‏دهد، وجود دارد، اما امر دیگری برای انسان بیش از این دو نمی‏شناسیم. آن روح نیز چیزی است که بدن را تدبیر می‏کند و سپس به نحوی از بدن جدا می‏شود، اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها⁴؛ خدا روح را می‏گیرد؛ تا این مرحله بری همه انسانها دو نشئه، دو وجود، دو مرتبه، یا دو مرحله وجود دارد، یکی بدن، یکی روح. اما چیز دیگری برای انسانهای عادی سراغ نداریم. در روایات غیر از آن چه درباره ابدان انبیاء و اولیاء ذکر شده چیزهای دیگری وارد شده که نامأنوس‏تر از اینهاست. ما بدن را می‏شناسیم، روح‏ را نیز می‏فهمیم، آن‌ها شبیه روحی که ما داریم را دارند، بلکه کامل‏تر، عالی‏تر و شریف‏تر از آن. بدن آنان نیز از اول به صورت طفلی متولد شده و شیر خورده و بزرگ شدند. ین گونه نیست که روح پیغمبر از آغاز که به بدن تعلق می‏گیرد، داری همان مراتب و کمالاتی باشد که در هنگام نبوت آن‌ها را داشته است. روح چون تعلق به بدن دارد، در سایه ین تعلق، تکامل و تحول پیدا می‏کند. در روایات چیز دیگری هم گفته شده است که با این دو نشئه حل نمی‏شود. این که خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً یا أَوَّلُ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِیِّک⁵ این چیز دیگریست؛ یا ین که وقتی حضرت آدم(ع) خلق شد، در کنگره عرش یا در ستون‌هی عرش، انوار و اسماء اهل بیت(ع) را دید. هنوز نه بدنی از آنها وجود پیدا کرده و نه روحی که متعلق به بدن و مدبّر بدن است پدید آمده است. بعضی می‏گویند این نور همان روح است. و این از باب آن روایاتی است که می‌فرمید روح قبل از بدن خلق شد. این‏که می‏گویند: أَوَّلُ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِیِّک یعنی روح نَبِیِّک. ولی ین مسئله با خصوصیاتی که برای «نور» ذکر شده و در عین حال با خصوصیات روح، متفاوت است.
وقتی می‏گوییم پیغمبر اکرم(ص) در فلان زمان متولد شد و در فلان زمان از دنیا رفت، روح یا نور یا بدن یشان را می‏گوییم؟ مسلما این عوارضی که برای تولد و وفات و تحولات آن است، برای بدن است؛ خواب و بیداری و مرگ و حیات. روح ویژگیهایی دارد که، که همه ارواح انسان‏ها آن را دارند و آن این است که بعد از بدن نیز باقی می‏ماند و تابع بدن نیست. روح یک نوع استقلال از بدن می‏تواند پیدا کند، یا از اول نیز استقلال دارد. اما نور آنها یعنی چه؟ در روایاتی که اهل سنت هم نقل کرده‏اند، ابتدا خدای متعال از نور عظمت خود نور پیغمبر(ص) و علی(ع) را آفرید. در کتابهای اهل سنت نیز ین رویت وجود دارد. که این دو، در آغاز خلقت با هم اتحاد داشتند، سپس انشقاق پیدا کرده و تا زمان پیدایش بدن و روح متعلق به ماده این انشعابات و انشقاقات ادامه داشت⁶. آن چه که در بررسی ین مسیل یافت می‌شود آن است که امور دیگری نیز وجود دارد که از فهم ما دور است و آنهم مرتبه و نشئه‏ای از وجود است، که مخصوص کاملین و اولیاء خدا است.
این وساطتی که ما به انبیاء و معصومین صلوات الله علیهم اجمعین نسبت می‏دهیم این وساطت در بدن نیست؛ برای اینکه بدنشان در یک زمان خاصی متولد شد و در یک زمان خاصی نیز از دنیا رفت. این بدنی که نطفه آن در یک زمان خاصی منعقد شده، چه گونه واسطه فیض برای پدر و برای اجداد خود یا برای خود حضرت آدم(ع) بوده است؟ پس این وساطت مسلما برای بدن نیست. یا بری روح است، اگر روح یک موجودی باشد که قبل از بدن وجود دارد و با آن نوری که در روایات ذکر شده وحدتی یا اتحادی دارد. اما اگر این را نپذیرفتیم و گفتیم روح آن مرتبه‏ای است که تعلق به بدن دارد و تدبیر بدن می‏کند و باز برمی‏گردد به بدن و چه بسا قبل از اینکه بدن مستعد بشود، روحی نبود و هنوز خدا روحی در انسان ندمیده بود، پیدایش آن با همان نفخ روح است و نفخ روح در جنینی است که شکل گرفته و خدا در او روح را می‏دمد. پس جلوتر از آن چیزی به نام روح نیست که بگوییم واسطه در فیض برای سایر حقایق است. وساطت در فیض یعنی آن وساطتی که به معنای واسطه در وجود است، به اصطلاح فلسفی، فاعل مابه الوجود، مجرای فیض است که این مخصوص انوار ائمه معصومین است؛ بر همین اساس می‏فرماید از نور او بهشت را آفرید و از نور آن دیگری ملائکه، لوح و قلم و فرشتگان را آفرید⁷. در این جا منظور ین نیست که از بدن پیغمبر اکرم(ص) یا از روح متعلق به بدن یشان فرشتگان را خلق کرد. در بعضی روایات آمده است که حتی فرشتگان در یک مقامی نسبت به اهل بیت(ع) نوعی شاگردی داشتند. رُوحُ الْقُدُسِ فِی جِنَانِ الصَّاقُورَةِ ذَاقَ مِنْ حَدَائِقِنَا الْبَاکُورَة⁸؛ فرشته‌ی روح الامین خیلی پیش از انسانها و خلقت حضرت آدم وجود داشته و خدا به او تعلیم کرده بود آنچه را که باید بداند. بدن ائمه معصومین(ع)، در آن زمان نبوده که به جبرئیل چیزی یاد بدهند؛ آن روحی هم که با بدن کار می‏کند، آن نیز وجود نداشته یا فعالیت نداشته است. پس این یک تعلیم و تعلم دیگر و یک نوع دیگر آن‌ است که بری مقام نورانیت اهل بیت(ع) است.
اگر ما این را تصویر صحیحی دانستیم که ما انسان‏های عادی دو مرتبه و دو نشئه وجودی داریم: یک نشئه روحی و یک نشئه بدنی؛ و پذیرفتیم که می‏شود انسان‏های کاملی وجود داشته باشند که سه نشئه وجودی دارند، مشکل حل خواهد شد. اگر ین سه نشئه را تصور کردیم، این وساطت‏های تکوینی مربوط به آن مقام نورانیت است. دیگر چیزی از این عالم به آنجا اضافه نمی‏شود. هر چه در این عالم وجود دارد، از آنجا نازل می‏شود. دیگر از اینجا چیزی برنمی‏گردد به آنجا، آنجا را اضافه کند. همه آنچه در این عالم است شعاعی است از آن نور. دیگر نمی‏تواند اینجا چیزی برای آن نور بیافزاید؛ خود پرتویی از آن نور است. آن نوری که واسطه در فیض برای همه موجودات است. اما ین که ما با دعا یا عبادات خود، کاری کنیم تا آن نور اضافه بشود؛ یعنی ما واسطه بشویم، در اضافه شدن نور برای پیغمبر(ص)؛ این فرض معقولی ندارد. این همان اشکال دوری است که عرض کردم، حالا اگر دور حقیقی هم نباشد، شبیه دور است.
واسطه در فیض معنای دیگری نیز دارد که مقداری اعتباری‏تر است؛ غیر از مرتبه تکوینی است که عرض کردم. وقتی مؤمنی در میان جمعیتی دعا کند، خدا به برکت دعای او به دیگران هم رحم می‏کند؛ مؤمنی، تائبی اگر در میان گروهی برای نزول باران دعا بکند، خدا بواسطه دعای او بر دیگران نیز باران نازل می‏کند؛ حتی اگر کسی بری خدا محزون باشد حزن آخرتی داشته باشد و غم خدایی داشته باشد، خدا به واسطه حزنِ او، بر دیگران ترحم می‏کند. اینها در فرهنگ ما شناخته شده است. این نیز یک نوع واسطه است؛ البته این واسطه حقیقی ما به الوجود نیست؛ این شبیه اِعداد است؛ شبیه علت اعدادی است؛ والاّ علت ایجادی نیست. این معنا که خدا به برکت و به واسطه شخصی به دیگران رحمت کند، این در مرتبه روح نیز تصور دارد. آن مرتبه تکوینی که واسطه در فیض برای همه موجودات باشد حقیقتاً، و به اصطلاح فلسفی فاعل ما به الوجود باشد، آن فقط در مرتبه نورانیت معنی دارد. اما اینکه خدا به واسطه رحمتی که بر اهل بیت(ع) نازل می‏کند، دیگران را هم مشمول رحمت قرار می‏دهد؛ به خاطر ارتباطی است که با آنها دارند. شعاعی از محبت آنها در دل اینها تابیده و به واسطه این ارتباطات روحی که با اهل بیت(ع) دارند، رحمتی بر آنها نازل می‏شود. نوری که بر قلب مقدس ولی عصر ارواحناه لتراب مقدمه الفداء می‏تابد، از آن‏جا انعکاس پیدا می‏کند و به قلب مؤمنین خالص می‌تابد. ین تعجب ندارد⁹. آن نور اصالتا به قلب مقدس امام زمان(عج) می‏تابد؛ اما هم چون نوری که به آینه می‏تابد، انعکاس پیدا می‏کند. آن کسانی که با آن آینه ارتباط و سنخیت و اتصالی دارند به آنان نیز می‏تابد. اگر سید ابن طاووس رضوان الله علیه می‏گوید: «من شب قدر را درک کردم و از آن عنایاتی که به ولی امر سلام الله علیه نازل می‏شد، بهره‏ای نصیب من شد» تکذیب نکنید. این محال نیست. آن کسی که آنقدر پاک شد که از خود دیگر هیچ ندارد و همه امور و آنچه بری خود بود را برای دین، خدا و اهل بیت(ع) تقدیم کرد و در همه هستی شأنی برای خود قائل نشد، این در حقیقت هم چون ینه شده و هر نوری که بر آن قلب مقدس بتابد، در او نیز انعکاس پیدا می‏کند.
نه تنها اهل بیت(ع) وساطت دارند، بعضی از اولیاء دیگر خدا نیز واسطه هستند و خدا به برکت آنان بلاها را از مردم دفع و رحمت‏هایی نازل می‏کند. اگر گفتند که قم در معرض زلزله بود و به برکت حضرت معصومه سلام الله علیها زلزله از قم برداشته شد، تعجب نکنید، نگویید دروغ است. آنقدر این بانوی بزرگوار در نزد خدا عزیز است، که یک دعا و عنایت یشان کافی است که همه ما را آمرزیده و دعاهای همه ما را مستجاب کند. عقل ما نمی‏رسد که اینها چه انواری هستند و چه مقامی پیش خدا دارند. به این معنا وساطت فیض درباره ارواح نیز صادق است؛ آن وساطت فیضی که بری همه موجودات است و همه چیز از شعاع آنها آفریده شده است آن برای مقام نورانی آنان است، که ما درست نمی‏فهمیم یعنی چه؛ همین است که می‏گوییم «نور». کما اینکه خدا نیز وقتی می‏خواهد خود را معرفی کند می‏گوید: اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ¹⁰؛ دیگر بیشتر از این عقل ما نمی‏رسد که نور چیست؛ چیزی پاک‏تر، منزه‏تر، شریف‏تر، مقدس‏تر از نور نمی‏شناسیم. آن «نور» که خود خداست، بعد می‏فرماید: مَثَلُ نُورِهِ، «نور» یک مضافی است به یک مضاف‏الیه، مضاف‏الیه آن «اللّه» است که نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ در مورد خود قرآن و پیامبر اکرم و ائمه معصومین ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ نیز تعبیر «نور» آمده است، خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً؛ ما نمی‏توانیم بفهمیم آن چه وجود و چه سنخی است، نباید هم چنین توقعی داشته باشیم؛ اما همین که به ما یاد داده‏اند که این اندازه را بگوییم ما تشکر می‏کنیم و خدا را سپاس می‏گزاریم که این اندازه از معارف اهل بیت(ع)، سهم ما شده تا بدانیم یک نوری است که بری ذات خدای متعال است، و یک نور مخلوق خداست. آن نور مراتب نازل‏تری دارد، که تکثر پیدا می‏کند در وجود حضرات معصومین ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ و از آن نور شعاعی در دل‏های مستعد و شیعیان خالص و راستین نیز می‏تابد.

رزقنا الله و ایاکم ان‏شاء الله.

1. احزاب / 56.

2. بحارالأنوار، ج 99، ص 92، باب 7، «زیارة الإمام المستتر عن الأبصار».

3. آل‏عمران / 7.

4. زمر / 42.

5. بحارالأنوار، ج 15، ص 24، باب 1.

6. أحمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ص 205 المخطوط؛ «کُنْتُ أَنَا وَ عَلیٌّ نُورا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عامٍ، فَلَمّا خَلَقَ اللّهُ تَعالی آدَمَ قَسَّمَ ذلِکَ النُّورَ جُزْئَیْنَ فَجُزْءٌ أَنَا وَ جُزْءٌ عَلیّ»

7. ر.ک: بحارالأنوار، ج 36، ص 73، باب 37، «أنه? المؤذن بین الجنة و النار».

8. بحارالأنوار، ج 26، ص 264، باب 5، «جوامع مناقبهم و فضائلهم ع».

9. ر.ک: الکافی، ج 1، ص 194، باب «أن الأئمة ع نور الله عز و جل»؛ «لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤمِنِین».

10. نور / 35.

علی سه‌شنبه 30 شهریور‌ماه سال 1389 ساعت 12:03 ب.ظ

0 نظر

زنان سالم ‌ترند یا مردان؟

احتمالا از هر مردی سوال کنید که کدام جنس، جنس غالب است، می ‌گوید مردها جنس غالب‌ هستند. دلیلش هم ساده است: مردها هیکل‌ بزرگ ‌تری دارند و عضلانی ‌تر هستند؛ می ‌توانند سریع ‌تر بدوند، وزنه ‌‌های سنگین‌ تری بلند ‌کنند و چیزها را به مسافت دورتری پرتاب کنند و ...

اما از لحاظ پزشکی، ماجرا کاملا متفاوت است. وقتی صحبت بهداشت به میان می ‌آید، مردان جنس مغلوب‌ هستند!

میانگین طول عمر مردان همیشه کمتر از زنان بوده است. در طول صد سال گذشته، تفاوت عمده ‌ای از لحاظ تشخیص و درمان‌ های پزشکی به وجود آمده است و به خصوص در کشورهای پیشرفته افراد تاکید بیشتری بر رژیم غذایی سالم و ورزش منظم و ترک سیگار دارند. در نتیجه این پیشرفت‌ ها گرچه میانگین طول عمر مردان افزایش یافته است، اما هنوز هم مردان در سنین پایین ‌تری نسبت به زنان می ‌میرند.

تفاوت سلامت مردان و زنان

مردان با میزان بالاتری نسبت به زنان به علت بیماری‌ های مختلف می ‌میرند. مردان در سنین پایین ‌تری نسبت به زنان می‌ میرند و در طول زندگی بیشتر دچار بیماری‌ ها می ‌شوند. آن ها در سنین پایین ‌تری ممکن است دچار سقوط و عوارض ناشی از آن ‌‌شوند و نسبت به زنان بیشتر دچار بیماری مزمن می ‌شوند. از طرف دیگر، گرچه زنان بسیار بیشتر از مردان به دیدار دکتر می ‌روند،‌ در سنین بالای 65 سال هزینه‌ های بسیار بیشتری صرف مراقبت پزشکی از مردان بیمار می‌ شود.

اما چرا مردان از لحاظ سلامت از زنان عقب ‌تر هستند؟

پاسخ منفردی به این سوال وجود ندارد، بلکه مخلوطی پیچیده از عوامل زیستی، اجتماعی و رفتاری در این تفاوت دخیل هستند:

عوامل زیستی

* ژن ‌ها و کرموزوم‌ ها: مردان و زنان از همان لحظه ی لقاح با هم تفاوت دارند. هر یک از آن ها 23 جفت کروموزم دارد که 20 تا 25 هزار ژن بدن را حمل می ‌کنند. بیست و دو جفت از این کرموزوم‌ ها در هر دوی زنان و مردان به طور مشابه ظاهر می‌ شوند، اما جفت بیست و سوم است که دو جنس را از هم جدا می‌ کند.

در زنان هر دو عضو این جفت کرموزومی، کرموزوم‌ های X هستند، اما در مردان یکی از آن ها کروموزم X و دیگری کروموزم Y است.

کروموزم Y تنها اندازه‌ ای در حد یک سوم کروموزم X دارد و حاوی تعداد بسیار کمتری ژن‌ ها نسبت به کرموزوم X است.

* هورمون ‌ها: قبلا این مساله به صورت ساده ‌ای مطرح می ‌شد: هورمون جنسی مردانه یا تستوسترون مسئول شروع زودتر بیماری قلبی در مردان و هورمون جنسی زنانه یا استروژن را عامل حفاظت زنان از بیماری قلبی می ‌دانستند.

اما پژوهش‌ های جدید نشان می ‌دهد که تستوسترون در مقادیر طبیعی در بدن مردان نه میزان کلسترول را بالا می برد و نه به قلب آسیب می ‌رساند. به علاوه در زنانی که پس از یائسگی که میزان طبیعی هورمون‌ های جنسی ‌شان افت می ‌کند، برای هورمون ‌درمانی، جایگزین استروژن مصرف می ‌کنند، دچار افزایش خطر حملات قلبی، سکته مغزی و لخته ‌شدن خون در وریدها می ‌شوند.

به هر حال، اگر هورمون ‌ها نقش اصلی را در این تفاوت میان زنان و مردان از لحاظ سلامت قلب و عروق نداشته باشند،‌ تا حدودی در این زمینه نقش دارند. هورمون زنانه استروژن میزان کلسترول خوب یا HDL را بالا می‌ برد، شاید به همین علت باشد که بیماری قلبی در زنان 10 سال دیرتر از مردان ظاهر می ‌شود.

* آناتومی دستگاه تولید مثل: بسیاری از مردان غده پروستات را یک محل آسیب ‌پذیر بدن خود می‌ دانند. گرچه ممکن است این نظر درست باشد، عوامل تولید مثلی در واقع باعث کاهش تفاوت طول عمر میان زنان و مردان می ‌شوند. زنان با احتمال بیشتری ممکن است از سرطان پستان بمیرند تا مردان از سرطان پروستات. به علاوه بیماری ‌های بدخیم و خوش ‌خیم رحم و مخاطرات بارداری و زایمان نیز می ‌تواند میانگین طول عمر زنان را کاهش دهد.

* سوخت و ساز: کلسترول ممکن است توجیه ‌کننده تفاوت طول عمر مردان و زنان باشد. مردان و زنان از لحاظ میزان کلسترول بد یا LDL تفاوتی ندارند، اما در زنان به ‌طور قابل‌ توجهی میزان HDL بالاتر است. کلسترول HDL باعث محافظت در برابر بیماری قلبی می ‌شود. میزان تری ‌گلیسرید(یک چربی دیگر در خون) که خطر بیماری قلبی را بالا می‌‌ برد، به طور میانگین در مردان بالاتر از زنان است.

چاقی هم یک مشکل فزاینده در همه کشورهای جهان است اما اضافه وزن در مردان مشکلات بیشتری را ایجاد می‌ کند تا زنان. علت این است که چربی اضافه زنان روی لگن و ران ‌های‌ شان قرار می ‌گیرد (چاقی گلابی‌ شکل)، در حالی که در مردان وزن اضافی در خط کمری و در شکم قرار دارد (چاقی سیبی ‌شکل). زیادی چربی در بدن انسان اصلا چیز خوبی نیست، ‌اما چاقی شکمی بسیار خطرناک‌ تر از چاقی پایین‌ تنه است ‌و به شدت خطر حمله قلبی و سکته مغزی را می ‌افزاید.

عوامل اجتماعی

* استرس کاری و خصومت: فشار کاری و پرخاشگری معمولا به عنوان علت بیشتر بودن میزان مرگ و میر مردان نسبت به زنان عنوان می ‌شود‌ و واقعا ممکن است هم حقیقتی در این نظر وجود داشته باشد. در واقع کلیشه مرد بی ‌صبر، پرکار و رقابت‌ جو ممکن است اساسی در واقعیت داشته باشد ‌و استرس کاری خطر فشار خون بالا، حمله قلبی و سکته مغزی را بالا می ‌برد. شخصیت نوع A (شخصیت بی ‌صبر و رقابت‌ جو)، استرس، خصومت و خشم، همگی به عنوان عوامل خطرساز برای بیماری قلبی شمرده شده ‌اند ‌و این صفات در مردان شایع‌ تر از زنان است.

* شبکه ‌ها و حمایت‌ های اجتماعی: ارتباط با مردم داروی خوبی است. روابط میان فردی و شبکه ‌های حمایتی مستحکم خطر بسیاری از بیماری‌ ها را کاهش می‌ دهد، از سرماخوردگی گرفته تا افسردگی و حمله قلبی و سکته مغزی. بر عکس، انزوایی اجتماعی به عنوان یک عامل خطرساز برای بیماری قلبی شناخته شده است. زنان نسبت به مردان با شبکه ‌های اجتماعی بزرگ ‌تر و بسیار قابل ‌اعتماد تری ارتباط دارند. به طور کلی زنان احساسات ‌شان و احساسات زنان دیگر را درک می‌ کنند ‌و توانایی زیادی برای بیان افکار و احساسات‌ شان دارند. روابط بین فردی قوی و ارتباطات خوب، ممکن است تا حدی توضیح‌ دهنده ی طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان باشد.

عوامل رفتاری

عوامل زیستی بخشی از تفاوت طول عمر مردان و زنان و عوامل اجتماعی بخشی دیگر از آن را توضیح می ‌دهند اما از دوران نوجوانی به بعد، رفتار مردان علت اصلی زودتر یا سریع ‌تر مُردن مردان نسبت به زنان است.

* رفتار مخاطره ‌‌آمیز: این که مردان بیشتر دست به کارهای مخاطره ‌آمیز می ‌زنند،‌ ناشی از کروموزم Y و تستوسترون است یا الگوبرداری از مدل‌ ها و هنجارهای فرهنگی،‌ دقیقا معلوم نیست اما احتمال ترکیبی از هر دوی این ها در مخاطره‌ جویی مردان نقش دارند. علت هر چه که باشد، مردان از دوران نوجوانی به بعد نسبت به زنان بیشتر خطر می‌ کنند، و اغلب تاوان آن را با آسیب و جراحت و مرگ می ‌پردازند. احتیاطات ساده ‌ای مانند بستن کمربند ایمنی در ماشین یا گذاشتن کلاه ایمنی در موتورسواری می‌ تواند در جلوگیری از این حوادث کمک‌ کند. بیشتر از همه ی این ها جوانان نیاز به سرمشق‌ هایی دارند که نشان دهند پیروی از عقل سلیم و احتیاط به خرج دادن صفاتی مردانه هستند.

* پرخاشگری و خشونت: پرخاشگری و خشونت اشکال افراطی رفتار مخاطره ‌جویانه هستند و بسیاری از آن ها علل ریشه‌ ای مشابهی دارند. اما یک تفاوت میان خطر کردن و رفتار خشن و تهاجمی وجود دارد. مردی که دست به رفتار پرخطر می ‌زند، تنها به خودش آسیب می ‌زند، اما پرخاشگری و خشونت ممکن است دیگران را در معرض خطر قرار دهد. گرچه رفتار خشونت‌ آمیز مستقیما سلامت و رفاه دیگران چه مرد و چه زن را تهدید می‌ کند. مردان تقریبا چهار بار با احتمال بیشتری نسبت به زنان در اثر خودکشی یا دیگرکشی می ‌‌‌‌میرند، اما زنان با احتمال بیشتری قربانیان خشونت خانگی هستند. اگر قرار باشد این تفاوت میان زنان و مردان کاهش یابد، مردان نیاز دارند که مهارکردن خودشان و کنترل خشم را بیاموزند.

* سیگار کشیدن: سیگار کشیدن یکی از خطر آفرین رفتارها برای سلامت است ‌و از آن جایی که دود سیگار محیطی برای دیگران هم خطرناک است، شکلی از خصومت پنهانی هم محسوب می‌ شود. در روزگاران قدیم،‌ مردان سیگار می ‌کشیدند. آن روزهای قدیمی برای زنان خوب بودند و برای مردان نه اما زمان در حال تغییر است: در آمریکا هنگامی که شمار گسترده ای از زنان شروع به سیگار کشیدن کردند، از لحاظ بیماری قلبی، سرطان ریه و آمفیزم (تخریب ریه) به پای مردان رسیدند. اما نهایتا هر دو جنس شروع به ترک سیگار کردند اما مردان بیشتری (24 درصد) نسبت به زنان (18 درصد) سی

احتمالا از هر مردی سوال کنید که کدام جنس، جنس غالب است، می

‌گوید مردها جنس غالب‌ هستند. دلیلش هم ساده است: مردها هیکل‌

بزرگ ‌تری دارند و عضلانی ‌تر هستند؛ می ‌توانند سریع ‌تر بدوند، وزنه

‌‌های سنگین‌ تری بلند ‌کنند و چیزها را به مسافت دورتری پرتاب کنند و ...